Karbon Ayak İzi Nedir ?
İnsan eylemleri sonucunda atmosfere salınan sera gazlarının CO2 (Karbondioksit) ölçülmesiyle ortaya çıkan değere “Karbon ayak izi” denir. Başka bir deyişle insanın doğaya ve atmosfere verdiği zararın bir ölçeğidir diyebiliriz. Çeşitli hesaplamalar ve ölçümlerle karbon ayak izinin ya da çevreye verilen zararın kişiden kişiye göre değiştiğini söylemek mümkün.
Karbon ayak izi kendi içerisinde birincil ve ikincil olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Bu ayrım çevreye ve atmosfere verilen zararın anlaşılması bakımından oldukça önemlidir. Birincil ayak izi; gün içerisinde yapılan ulaşımlar ve evde kullanılan makineleri temel alırken ikincil ayak izleri bütün yaşam boyunca doğa ve atmosfere verilen zararı anlatmaktadır. Karbon ayak izi hesaplanabilir bir olgudur ve çevreye oldukça da zarar verir. Bu zararı ve karbondioksit emisyonunu engelleyebilmek için önce doğru olarak ölçebilmek ve önlemler almak gerekmektedir.
Bu zararlardan doğan en önemli sonuçlar ise maalesef küresel ısınma ve iklim değişiklikleridir. Karbondioksit salınımı doğrudan doğruya ve ya dolaylı olarak tükettiğimiz fosil yakıtlar sonucunda ortaya çıkmaktadır. Örneğin bir fabrikanın üretim için elektrik kullanması ve ya evlerimizde ısınmak için doğalgaz kullanmamız bir karbondioksit salınımına yani bir karbon ayak izine sebep olur. Bunu ölçen yönteme ise karbon ayak izi hesaplaması denilmektedir.
Genellikle senelik olarak yani yıllık dönemler periyodunda ton bazında ölçülerek hesaplanır.
Bir kişinin olabileceği gibi, bir kurumun, bir ulusun ve ya herhangi bir organizasyonun karbon ayak izi olabilir. Bir karbon ayak izinin niceliği belirlendiğinde onu azaltmak için yenilikçi yöntemler de geliştirilebilir.
Örneğin çevre politikaları, yeni teknolojiler ile beraber gelişen enerji verimliliği teknolojileri karbon ayak izini azaltmak için oldukça etken rol oynayabilirler.
Kurumsal Karbon Ayak İzi Nedir ?
Bir işletmenin faaliyetlerinden kaynaklı doğrudan veya dolaylı olarak ortaya çıkan sera gazı emisyonlarını ifade etmektedir. Son yıllarda tüm dünyada kurumsal karbon ayak izi hesaplamaları ile ilgili birçok çalışma yürütülmekte, çeşitli standartlar oluşturulmaktadır. Bu bağlamda, bir şirketin üretim, satış, pazarlama, insan kaynakları, tedarik zinciri yönetimi vb gibi süreçlerinde ortaya çıkan ayak izini hesaplaması gerekmektedir. Ayrıca, işletmenin tüm sahalarında (tesisler, ofisler, fabrikalar, atölyeler vs) elektrik, su, doğal gaz gibi kaynakların kullanımına bağlı olarak ortaya çıkan dolaylı sera gazı emiyonları da bu hesaba dahil edilmelidir. Aynı şekilde, bir kuruluş, bu tür kaynakları işletme dışına ihraç ediyorsa, bunlardan kaynaklı sera gazı emisyonları da toplam kurumsal karbon ayak izi bileşenleri arasına girmektedir.
Kurumsal karbon ayak izi hesaplama çalışmalarında tüm dünyada referans alınan birçok standart mevcuttur. Bunlar arasında en yaygın şekilde kullanılan ISO 14067 standartlar serisidir. Toplamda 3 bölümden oluşan ISO 14067;
- İşletmelerde sera gazı envanterlerinin tasarımı, geliştirilmesi, yönetilmesi ve raporlanması
- Kurumsal karbon ayak izinin düşürülmesi için yürütülen özel projelerin kapsamı
- Sera gazı envanterlerinin doğrulanması
gibi konularda şirketlere yol göstermektedir.
Karbon hesaplaması yapan, bu hesapları doğrulayan ve şeffaf bir şekilde raporlayan şirketler, kurumsal sürdürülebilirlik ve sosyal sorumluluk ilkelerini önemsiyor diyebiliriz. Zira, karbon ayak izinin düşürülmesi için öncelikle bu ayak izinin doğru bir şekilde hesaplanması ve dokümante edilmesi gerekmektedir. Şirketler de ISO 14067 başta olmak üzere konuyla alakalı diğer tüm standartlara uygun şekilde hesaplama yaparak bu konuda sorumluluklarını yerine getirmektedir ve sektördeki diğer kuruluşlara örnek olmaktadır.
Karbon Ayak İzi Nasıl Hesaplanır?
Karbon ayak izleri bireysel ve kurumsal olmak üzere ikiye ayrılır.
Kişisel Karbon Ayak İzi Hesaplama :
Bireysel karbon hesaplanması için internette çevrimiçi birçok hesap programına rastlayabilirsiniz. Bunlardan bazıları California Üniversitesi gibi köklü kurumların hazırladığı hesap makineleridir. Ama biz de bu yazımızda yeme içme alışkanlıkları, eğlence alışkanlıkları, elektrik kullanımı gibi bir çok etmenden faydalanarak ortalama bir karbon ayak izi hesaplamasında bulunacağız.
Türkiye’de 2017 yılında yapılan bazı çalışmalar göstermiştir ki, Türkiye’de kişi başına düşen ortalama karbon ayak izi yaklaşık olarak 3.200 ton CO2’dir. Yine yapılan bir çalışmayla bir bireyin bıraktığı karbon miktarı yüzdelik dilimde şu şekilde belirtilmiştir:
%16 Petro-Kimyasal ve diğer yakıt türleri
%13 Eğlence ve Turizm sektörü
%12 Kamusal alandaki enerji tüketimleri
%12 Yapılan elektrik tüketimleri
%10 Kişisel motorlu araç kullanımı
%9 Ev eşyaları ve dekorasyonları
%7 Motorlu taşıt üretimindeki pay
%6 Tatil ulaşımı
%5 İçecek ve Yiyeceklerin tüketimi
%4 Giyecek yani elbise tüketimi
%3 Toplu taşımaların kullanımı
%3 Ekonomik hareketler
Kurumsal Karbon Ayak İzi Hesaplama :
Kurumsal ayak izi hesaplamaları ise biraz daha meşakkatli gibi gözükebilir. Kurumsal karbon ayak izi hesaplaması, uzman olarak çalışan çevre şirketleri tarafından denetlenerek ve raporlanarak yapılır. Doğru hesaplama yapılabilmesi için denetleme, veri toplama ve raporlama olmak üzere bu üç maddenin kusursuz olarak yapılması gerekmektedir.
Kurumsal karbon hesaplaması ISO 14040:2006 standardına göre yapılmaktadır. Ayrıca Uluslararası Sera Gazı Protokolünce belirtilen kapsamlar altında değerlendirilirler. Bu maddeler evrene yayılan karbon miktarının doğrudan yayılımlı ve ya enerji dolaylı yayılımlı olmasına göre sınıflandırılırlar. Bu sınıflandırmayı şöyle yapabiliriz.
Doğrudan sera gazı yayılımları, Birincil karbon ayak izi olarak da adlandırılmakla beraber denetim yapan kurumun raporlarında belirtilir. Bu kapsam altında değerlendirilen ayak izleri ilgili firmaya ait olan ve firmanın bizzat sahip olduğu ya da kontrolünde bulunan fosil ve Petro-kimyasal yakıtların yakılmasıyla ortaya çıkmaktadır.
Enerji dolaylı sera gazı yayılımları, bu ölçümler ayrıca ikincil karbon ayak izi olarak adlandırılmakla birlikte rapor yazıcı firma tarafından yapılan dolaylı bir ölçüm parametresinin adıdır. Enerji kullanımı kaynaklı olarak dolaylı yoldan kullanılan enerjiden kaynaklanan kurumsal karbon ayak izini temsil etmektedir. Bunlar elektrik, ısınma, soğutma ve iklimlendirme gibi sistemlerde kullanılan enerji dolayısı ile açığa çıkar.
Toplam karbon ayak izinin oluşumuna sebep olan bir diğer husus da tüm ayak izinin %34’ünü oluşturan firma kaynaklı olmayıp, firmanın tüm satın alma aktivitelerinde ortaya çıkan ayak izidir. Dilerse firma özel olarak ölçtürebilir.
Kurumsal Karbon Ayak İzi Hesaplama Nasıl Yapılır?
Kurumsal sürdürülebilirlik farkındalığına sahip şirketler, belirli periyotlarda kurumsal karbon ayak izi hesaplama çalışmaları yapmaktadır. Bunun için işletmeler, öncelikle kurumsal karbon ayak izi konusunda yürütülen çalışmaların işletmenin çevresel sürdürülebilirlik politikalarının ve hedeflerinin bir parçası olduğunun farkında varması gerekmektedir. Zira, çevresel konularda izlenen stratejilerin kurumsal karbon ayak izi kadar su ayak izi, ekolojik ayak izi, atık yönetimi vb gibi boyutları da vardır. Tüm bu çevresel çalışmaların bir bütün olarak yürütülmesi büyük önem arz etmektedir.
Kurumsal karbon ayak izi hesaplama için şirketler ulusal ve uluslararası standartları referans almalıdır. ISO 14067 bu konuda genel bir çerçeve çizerken, şirketin faaliyet alanına bağlı olarak sektör, ürün, hizmet veya süreç bazlı standartlar da mevcuttur. Bu düzenlemelerden yola çıkarak bir şirketin kurumsal karbon ayak izi hesaplamalarında genel olarak şu yöntemleri izlemesi gerektiğini söyleyebiliriz:
- Doğrudan ve dolaylı sera gazı emisyonu kaynaklarının belirlenmesi
- İşletme bünyesinde veya faaliyet alanı sınırları içerisinde atmosferden sera gazı uzaklaştırması yapan fiziksel birim veya proseslerin (sera gazı yutakları) belirlenmesi
- Sera gazı emisyonlarının hesaplamalarında kullanılacak doğru, tutarlı ve dokümante edilebilen metodolojilerin ve modellerin seçilmesi
- Kurumsal karbon ayak izi hesaplamalarında dahili veya harici sera gazı aaliyet verileri kullanılacaksa bunların seçilmesi ve gerekçelendirilmesi
- Sera gazı emisyon ve uzaklaştırmalarıyla ilgili kullanılan faktörlerin belirlenmesi; bunlar arasında, kaynakların ve yutakların tespiti, hesaplama zamanı, süresi, belirsizlik değeri; hedeflenen kullanımıyla uygun olması vb gibi faktörleri sayabiliriz.
- Şirket, bu adımlardan sonra sera gazı envanter çalışması yaparak kurumsal karbon ayak izini hesaplayabilir.
Karbon ayak izi konusunda hesaplama ve raporlama yapan şirketler, envanterlerine ayrıca, sera gazı emisyonlarını düşürmek için gerçekleştirdiği faaliyetleri de dahil edebilir.
Elde edilen karbon ayak izi değerinin daha sonrasında doğrulanması gerektiğinden, şirketlerin hesaplamalarında kullandığı tüm ölçüm ekipmanı, sistemi, süreci, teknikleri vs de bakım ve kalibrasyon çalışmaları ile periyodik olara doğrulaması gerekmektedir. Bu tür çalışmalar da sera gazı envanteri kalite yönetiminin bir parçasıdır.
Karbon Ayak İzi Nasıl Azaltılır?
Karbon ayak izi azaltılması için bireysel olarak bizlerin ve kurumların yapabileceği çok sayıda şey var. Hayatımızdaki her eylemi sürdürülebilir hale getirmeye çalıştığımızda aslında karbon ayak izini düşürmek için de somut adımlar atmış olacağız. İşletmeler de kurumsal sürdürülebilirlik felsefesini tüm iş süreçlerine yaydığı zaman karbon ayak izlerini zamanla azaltmaya başlayacaktır.
Karbon ayak izini azaltmak için bireysel olarak hayatımızda şu değişiklikleri yapabiliriz:
- Toplu taşımayı tercih etmek
- Bisiklet kullanmayı alışkanlık haline getirmek
- Evlerimizde enerji verimliliği yüksek cihazlar kullanmak
- Kırmızı et tüketimini azaltmak
- Geri dönüştürülebilir ürünler kullanmak / plastik kullanımını azaltmak
- Gereksiz su ve elektrik tüketiminden kaçınmak / boşa yanan lambaları söndürmek, bulaşık makinesini tam kapasite çalıştırmak gibi…
- Kombi sıcaklıklarını olabildiğince düşük tutmak / 1oC düşürmek bile çevresel etkileri azaltır, maddi tasarruf sağlar.
- Başta gıda konusunda olmak üzere atıklarımızı olabildiğince azaltmak, hatta sıfıra indirmeye çalışmak
- Çevre temizliğine azami önem göstermek / yeşil alanları korumak
- Organik gıdaları tüketmeye çalışmak / Ucuz fakat organik olmayan gıdalardan çok tüketmektense, fiyatı biraz yüksek fakat içeriği organik olan gıdalardan az miktarda tüketmek çok daha sağlıklı ve çevreci bir yaklaşım olacaktır.
Kurumlar karbon ayak izini düşürmek konusunda daha etkili ve kapsamlı adımlar atabilir. Örneğin;
- Kurumsal sürdürülebilirlik politikaları geliştirmek ve sürdürülebilirlik performansını sürekli ölçerek raporlar yayınlamak
- Etkin bir atık ve enerji yönetim sistemi kurmak
- Çalışanlarına karbon ayak izi azaltımı konusunda eğitimler vermek, onların sürdürülebilirlik farkındalığını artırmak
- Karbon kredileri alarak karbon ayak izini dengeleme çalışmaları yürütmek
- Enerji ihtiyaçlarını yenilenebilir enerji kaynaklarından karşılamak
- Tedarikçilerinin çevresel performanslarını denetlemek
- Sorumlu yatırımcıların yatırımlarını çekmek
- Atıkları azaltma, yeniden kullanma ve geri dönüştürme yaklaşımını tüm süreçlerine entegre etmek
- Şirket araçları alımında / kiralamasında elektrik araçlara yönelmek